Historija SANSKOG MOSTA

     Opcina Sanski Most smjestena je u srednjem toku rijeke Sane sa osloncem na planinu Grmec, sa brojnim planinskim vrhovima koji prelaze 1000 metara nadmorske visine: Crni Vrh (1377 m ), Trovrh (1363 m ) i Suhopoljski (1249 m ). Obronci Grmec planine koji se protezu ka rijekama Sani i Sanici su ispod 1000 m nadmorske visine. Podrucje  rijeku, Sanu, sedam rijecica: Sanicu, Dabar, Zdenu, Blihu, Majdansku rijeku, Japru i Kozicu, vise potoka i potocica i nekoliko kracih ponornica. Na sanskoj opcini ima i nekoliko jakih kraskih vrela, koja su istovremeno i izvori rjecica: Sanicko vrelo i Vrelo Zdene. Cijelo podrucje opcine s obzirom na ispresjecanost rijecnim tokovima i malim nadmorskim visinama veoma je prohodno, pa cak i sama planina Grmec. Ima nekoliko mineralnih izvora, ali ni jedno nije uradjeno kao banjsko lijeciliste, niti se voda eksploatise. Ima i nekoliko pecina, a najpoznatije su Hrustovaca i Dabarska pecina. Sanski Most pripada podrucju kontinentalne klime sa srednjim temperaturama od 10 do 11^oC. Najtopliji je mjesec juli sa srednjom temperaturom od 22^oC, a najhladniji je januar sa srednjom temperaturom od - 1,6^oC. Po popisu iz 1991. godine Opcina Sanski Most je imala 60.119 stanovnika, od toga po nacionalnoj strukturi Bosnjaka 47%, Srba 42,2%, Hrvata 7,1% i ostalih 3,7%

   Povoljan geografski i klimatski polozaj uvjetovao je da je ovo podrucje bilo nastanjeno jos od predhistorijskog doba. Ispitivanjem ovog terena utvrdjeno je 18 predhistorijskih lokaliteta, 19 iz doba rimske dominacije, a iz srednjeg vijeka 20 lokaliteta. Brojnost lokaliteta sa ostacima materijalne kulture stanovnika pokazuje da je ovo podrucje bilo nastanjeno u kontinuitetu skoro 4000 godina. Od predhistorijskih lokaliteta najznacajniji su svakako Hrustovaca pecina i Dabarska pecina i lokalitet nekropola ravnih grobova Sanski Most. Pecina Hrustovaca je jedina istrazena pecina sa izvanrednim nalazima keramickog materijala koji ovaj lokalitet svrstava u vucedolsku kulturu, preciznije u njen specifican segment.(Period od 2000 do 1800 g. p.n.e.) Za ovu hrustovacku kulturu arheolog Stojan Dimitrijevic je uveo termin "zapadnobosanski ili hrustovacki tip vucedolske kulture". Terminoloski, ovaj lokalitet se opredjeljuje u kasnu fazu ove eneolitske kulturne grupe. Znacajan lokalitet po kome je ovaj kraj prepoznatljiv u naucnoj literaturi je nekropola ravnih grobova kod Sanskog Mosta. Izvanredni nalazi keramike, kostiju, zeljezni i bronzani objekti, nakit, nozevi, pinceta, zeljezni kopljeni siljci, ostaci stambenih objekata, nekropola ravnih grobova, svjedoce da je podrucje Sanskog Mosta u periodu od VI. stoljeca p.n. e. nastanjivalo pleme Mezeja, kojeg spominju i anticki izvori.

   POCETAK AGRESIJE U SANSKOM MOSTU

Situacija u Sanskom Mostu narocito se pogorsala dolaskom na ove prostore Seste sanske brigade koja je prethodni period provela na hrvatskom ratistu. Komanda ove brigade zajedno sa pristapskim jedinicama bila je stacionirana u Lusci Palanci. Raspored njenih jedinica odmah u pocetku ukazivao je na skoru mogucnost oruzanog udara i okupacije kompletnog podrucja opcine Sanski Most. Prvi bataljon zauzimao je polozaje u rejonu Dabra. Ovom bataljonu pridodate su baterije minobacaca kalibra 120 mm i topovi. Polozaje oko Milinog Birta zaposjeo je Drugi bataljon, dok je Treci bataljon zaposjeo polozaje u rejonu Miljevaca. Valja naglasiti da je Drugi bataljon ove agresorske brigade uglavnom bio sastavljen od vojnih obveznika sa podrucja opcine Bosanski Novi, te da se veci dio pripadnika ukljucio u sastav novoformirane Prve lake pesadijske brigade cija je zona odgovornosti bila na podrucju ove opcine, pa su i pripadnici iz sastava Drugog bataljona Seste Sanske brigade koji su usli u sastav Prve lake pesadijske brigade upuceni na podrucje maticne opcine. Medjutim, to nije predstavljalo problem, jer je izvrsena demobilizacija i popuna ovog bataljona ljudstvom sa podrucja opcine Sanski Most.

April i maj karakterizira veliki priliv Srba sa podrucja opcine Sanski Most u Sestu sansku brigadu. Krajem maja 1992. godine brigada je imala 11 bataljona. U tom periodu formirane su i nove artiljerijske jedinice: vod minobacaca kalibra 120 mm, baterija topova B-1 kalibra 76 mm, vod vodjenih protivoklopnih raketa (POLK 9K-11), LARV PVO koji je od cetiri orudja 20/1 povecan na 12 orudja 20/1. Isto tako formiran je interventi vod "Crni Djordje" u cijem sastavu je bilo 40 cetnika. Zadatak novoformiranih bataljona u tom periodu bio je fizicko obezbjedjenje objekata od vitalnog interesa, vojnih skladista, magacina, vodovoda i saobracajnica. Paralelno sa ovim aktivnostima pripadnici brigade aktivno su ukljuceni u akcijama zastrasivanja bosnjackog i hrvatskog stanovnistva, bilo na posredan nacin (naoruzavanje paravojnih srpskih formacija) bilo neposredno. Pripadnici brigade 20.4.1992. godine na silu preuzimaju kontrolu nad svim vaznijim objektima u gradu. Istovremeno je uspostavljena puna kontrola putnih komu-nikacija. Uz pomoc pripadnika srpske policije istovremeno su izvrsena hapsenja celnih ljudi SDA, i ovaj dan se moze slobodno oznaciti kao pocetak srpskog terora, progona i genocida nad bosnjackim i hrvatskim zivljem. Brigadom je komandovao pukovnik Branko Basara, nacelnik staba bio je u to vrijeme kapetan Dragan Djuric, a komandantovi pomocnici bili su kapetan prve klase Slavko Milanovic, kapetan prve klase Pero Malicevic, kapetan prve klase Mirko S. Vrucinic, kapetan prve klase Pero Zmijanac, kapetan prve klase Vlado Zoric, potporucnik Vojislav Dimitrovic, porucnik Dusan Miljevic, potporucnik Dragan Pravlica, kapetan prve klase Nikola Manojlovic, kapetan Nikola Lukac, zastavnik Milan Kukolj, zastavnik Marko Krkalic, stariji vodnik Dragan Mikic.

Na celu pristapskih jedinica bili su kapetan prve klase Stojan Bogunovic, porucnik Marko Sevic, porucnik Drago Radosevic, kapetan Zdravko Krickovic, kapetan prve klase Rajko Samardzija, porucnik Milenko Vrucinic, potporucnik Mladenko Jokic, kapetan prve klase Spiro Svonja, vodnik prve klase Jovo Zukic, stariji vodnik prve klase Milivoje Kerosevic. Uzi sastav komande Prvog bataljona sacinjavali su: komandant, kapetan prve klase Boro Tadic, kapetan prve klase Mijat Milojevic, kapetan prve klase Dragomir Vrucinic, kapetan Tihomir Krcmar, porucnik Ilija Arnautovic i porucnik Mirko Madzar. U sastavu komande Drugog bataljona pored komandanta, kapetana prve klase, bili su jos kapetan prve klase Slobodan Lalovic, kapetan prve klase Milan Knezevic, kapetan prve klase Rade Vojnovic. Kapetan prve klase Mijat Milojevic postavljen je u medjuvremenu za komandanta Treceg bataljona. Njegovi suradnici bili su kapetan prve klase Ostoja Radic i porucnik Mirko Madzar.

Jednonacionalni sastav komande brigade i komandi bataljona Seste sanske brigade najrjecitije govori u prilog cinjenici da se bivsa JNA otvoreno stavila na stranu srpskog naroda. Neposredno uoci udara i zauzimanja vitalnih objekata u Sanskom Mostu 20. aprila 1992. godine teroristicka SDS i komanda Seste sanske brigade sproveli su siroku i snaznu propagandnu kampanju s ciljem ukazivanja domacoj i medjunarodnoj javnosti da su Bosnjaci ti koji su se pripremili i otpoceli sa oruzanim sukobima. Tako su plasirali putem medija informaciju da su "Muslimani i Hrvati bili politicki i vojnicki organizovani na cijelom podrucju opstine Sanski Most, po mjesnim zajednicama - dzematima, gdje su imali formirane odrede, cete i vodove sa svojom komandom i starjesinskim kadrom. Te njihove jedinice bile su u sastavu Bihacko-Cazinskog korpusa TO. Imali su oko 2.000 naoruzanih ljudi, a namjeravali su naoruzati jos oko 4.000 ljudi. Oruzje su dobivali od celnika SDA, a ovi isto obezbjedjivali raznim kanalima, od Zagreba, MUP-a BiH i TO BiH. Najorganizovaniji i najekstremniji bili su Muslimani iz Vrhpolja, Hrustova, Mahale i Trnove. Glavne vodje i ideolozi u svim muslimanskim selima bili su imami i celnici SDA. S obzirom da se nisu smjeli eksponirati i suprotstavljati nasim snagama jer su vojnicki bili nejaci, po direktivi iz Sarajeva, a u organizaciji Durakoviceve SDP, organiziraju mirovni pokret tzv. "Liga mira". Cilj ovog pokreta bio je da se umrtvi djelovanje brigade i srpskog naroda, kako bi oni dobili u vremenu i izvrsili donaoruzavanje i opremanje svojih snaga nakon cega bi krenuli protiv Srba, vojnicki preuzeli vlast i uspostavili kontrolu teritorije. U "Ligi mira" glavni aktivisti bili su najbogatiji i najugledniji muslimani u koje su Srbi do tada imali odredjeno povjerenje. U pronadjenim dokumentima vidljivo je da su imali namjeru izvrsiti genocid nad srpskim narodom, isti pobiti i protjerati, a na ovim prostorima stvoriti muslimansku drzavu, sve ugledne Srbe i njihove porodice pobiti i povjesati u parku u Sanskom Mostu; napraviti javne kuce od srpskih djevojaka i zena gdje bi se radjali novi mudzahedini i janjicari; uspostaviti serijatske zakone i vladanje kao u Iranu, izvrsili sunecenje muske srpske djece i istu vaspitavali po islamskim zakonima i nacelima. Muslimani nisu sporveli svoju zamisao jer im je iznenadni dolazak brigade na podrucje opstine pomrsio racune."..

Glavnina snaga agresora angazirana je u rejonu Sanskog Mosta, dok su teritorijalne jedinice Dabra, Lusci Palanke, Budimlic Japre, Koprivne, Ostre Luke i Usoraca pretpocinjene komandi Seste krajiske pjesadijske brigade. Zadatak jedinica stacioniranih na lijevoj obali rijeke Sane bio je obezbjedjenje rejona Podlug i udari na ulice Narodni Front, Mladena Stojanovica, Veljka Miljevica, Omladinsku ulicu i Omaladinsko naselje, ulicu i naselje Marije Bursac, ulicu Cvije Kukolja i Alagica polje. Nakon izvrsenih artiljeriskih djelovanja po ovim dijelovima Sanskog Mosta, preslo se na pjesadijski udar i pretres u sadejstvu sa snagama istocno preko rijeke Sane i juzno od rijeke Zdene. Uglavnom su to bile jedinice teritorijalne odbrane Zdena. U ovim borbenim djelovanjima posebno je bila izrazena krvozednost pripadnika Srpskog bataljona, koji su nakon artiljerijskih djelovanja u spomenutim naseljima zapoceli sa progonima i ubistvima civilnog bosnjackog i hrvatskog stanovnistva. Karakteristika ovog bataljona bila je njegova manevarska osposobljenost, tako da su njegovi pripadnici bili u mogucnosti da se u vrlo kratkom periodu prebace s jednog dijela bojista na drugo. Zatvaranjem pravca Sejkovaca, mosta na rijeci Sani, te magistralnog puta od sela Krkojevci do raskrsca ulice Veljka Miljevica i sela Pobrijezje, onemoguceno je u vrijeme artiljerijskih udara povlacenje civilnog stanovnistva, tako da su jedinice teritorijalne odbrane Zdena krenule nakon prestanka artiljerijskih djelovanja u "ciscenje terena" i ubijanja civilnog bosnjackog i hrvatskog stanovnistva u naseljima Zdena, Prvomajskoj i Rudarskoj ulici, Otokama i Milancicevu i Miljevicevu ulicu. Neposredno nakon artiljerijskih udara Diverzantsko-izvidjacki odred zaposjeo je Zanatski centar, Robnu kucu "Sanjanku", kafanu "Jelen" i zgradu "Varteks". Dijelovi iste jedinice potom su u preuredjenom borbenom vozilu "georgi", a sadejstvujuci sa posadom iz borbeno-oklopnog vozila iz Seste krajiske brigade, krenuli pravcem prema naselju Mahala i dalje prema Ekonomiji, takodjer ubijajuci civile bosnjacke i hravatske nacionalnosti. Poseban zadatak u ovom udaru na Sanski Most imala je agresorska tzv. Zastitna stabna ceta koja je obezbjedjivala komandno mjesto komande Seste krajiske pjesadijske brigade i zgradu Stanice javne bezbjednosti. Okupacija Sanskog Mosta od strane sanskih Srba zavrsena je negdje u ranim jutarnjim satima 27.05.1992. godine. Pohapseno civilno stanovnistvo i oni malobrojni koji su pali u ruke neprijatelju pruzajuci otpor zatvoreni su u Sportsku dvoranu Srednjoskolskog centra i druge novoformirane logore u Sanskom Mostu; a sve popljackano iz bosnjackih i hrvatskih kuca i stanova cetnici su dijelom prisvojili a dijelom predali u Srpski stab u Sanski Most.

OSLOBODZENJE SANSKOG MOSTA

U Augustu/Septembru 1995 vodjene su borbe za Sanski Most. Jedinice Armije BiH na celu sa Gen. A. Dudakovicem i Gen. M. Alagicem uspjele su poraziti neprijatelja i osloboditi Sanski Most. Akcija za Sanski Most se odvijala iz vise pravaca... jedno vrijeme snage 7. Korpusa Armije BiH su se zadrzale na prostorima oko mjesta Vrhpolje gdje se i radio plan za konacno oslobodjenje sanske doline, dok su snage 5. Korpusa Armije BiH pripremale akciju od pravca Bosanske Krupe. Prilikom ulaska u Sanski Most borci Armije BiH su jos uvijek bili pod paljbom lakog oruzja sa gradske poste. Snage bosanske armije bile su primorane da ispale nekoliko granata na postu da bi se grad kontrolisao u potpunosti. Sanski Most je najveca carsija koju je oslobodina Armija BiH a ujedno jedan od najvecih uspjeha postignut kroz cetiri godine rata.

Prije oslobodjenja Sanskog Mosta vojska RS sa Arkanom na celu "Tigrovi" otvorili su bazu u hotelu "Sanus" u centru grada. Iz kancelarije direktora hotela Arkan je rukovodio aktivnostima svojih paravojnika koji su trazili muslimane, pljackali, prebijali i oduzimali njihove kuce u koje su smjestali izbjegle Srbe. Veliki broj muskaraca islamske vjere je bio zatvoren u hotelu, gdje su bili tuceni. Oko trideset muskaraca nesrpske nacionalnosti i jedna zena zatvoreni su u zgradi pored hotela, u podrumu, gdje su se nalazile instalacije za grijanje. U toj prostoriji je izmedju 21. i 25. septembra bilo zatvoreno oko trideset pet muskaraca. Drzani su bez hrane i tuceni, tako su najmanje dvojica umrla.

Prije toga, 20. septembra, Raznatovicevi paravojnici su u mjestu Trnova, blizu Sanskog Mosta, ubili jedanaest i ranili jednog uhapsenog muslimana. Tijela ubijenih su nadjena i njihova imena navedena u optuznici. Slijedeceg dana u mjestu Sasina, pod direktnom Raznatovicevom komandom, ubijeno je sezdeset sedam muslimana, medju njima i jedna zena. Svi su dovedeni iz bliznjih naselja Sehovaca, Pobrijezja i Bojancica, kao i iz hotela "Sanus" u Sanskom Mostu. Njihovi ostaci su izvadjeni iz dvije grobnice. Identifikovani su i imena se nalaze u optuznici. Dodaje se da su na kraju istog dana, prije ovih ubistava, Raznatovicevi paravojnici silovali jednu muslimanku u autobusu ispred hotela "Sanus".